Verrassende ontdekking cultuurZIEN in Fries archief voor Maand van de Geschiedenis over rampen

(door Maarten van Gemert)  
KAMPEN – Het nationale gebeuren ’Maand van de Geschiedenis’ heeft dit jaar als thema ”Wat een ramp!”. In Kampen besteedt cultuurZIEN hieraan aandacht. Zij licht drie rampen uit waarvan die in 1672 op landelijke schaal in de schijnwerpers staat. In het archief in Leeuwaarden werd een bijzonder Kamper ooggetuigenverslag uit 1775 gevonden. Lou en Krelis komen aan het woord in een podcast.

Landelijk organiseert het Nederlands Openluchtmuseum deze oktobermaand voor de elfde maal de Maand van de Geschiedenis die dit jaar haar negentiende editie beleeft. cultuurZIEN werkt al jaren het landelijke thema plaatselijk uit. Met rampen als thema komen voor Kampen, gelegen aan de gevaarlijke en onvoorspelbare Zuiderzee, natuurlijk watersnoden ter sprake. In stadswandelingen en op www.rampeninKampen.nl worden de Kamper rampen uit de vergetelheid gehaald. Met lessen voor nu?

Watersnood 1825
Na een najaar vol stormen en regen waren de dijken verzadigd geraakt van water. Op sommige plekken, zoals de Zwartendijk, waren de zeedijken al doorgebroken. Toch was dit geen ongewone situatie. De landerijen rond Kampen stonden ‘s winters vaak langdurig onder water. De stadsmuur diende als waterkering en Kampen lag als een eiland in een onafzienbare watervlakte. Hoger dan tijdens de stormrampen van 1775 en 1776 zou het water niet komen. Er was dijkbewaking ingesteld en men vertrouwde op een waarschuwingssysteem met kanonschoten.
De noordwesterstorm van 1825 viel samen met springtij. De bulderende storm overstemde alle geluiden, ook de waarschuwingsschoten van de kanonnen. Buiten was het stikdonker. De eerste dag, 4 februari, werd het niet eens licht. Wegen liepen vaak over dijken en werden onbegaanbaar waar de dijken waren weggeslagen. Noodhulp werd verleend door schippers en anderen met vaartuigen. Dagenlang werden mensen van zolders, uit hooibergen en uit bomen gered. In Overijssel stond het water tot voorbij Wijhe, Dalfsen en Steenwijk.
Carin Koopman vormt samen met haar man Kees Prins de drijvende krachten achter de onafhankelijke organisatie cultuurZIEN dat zich richt op geschiedenis en cultuur. Over de watersnoodramp in 1825 vertelt ze dramatische verhalen uit die dagen.

“Gezicht der overstroomingen dykbreuk tusschen Vollenhoven en Kampen, den 22sten november 1776” (bron: cultuurZIEN)

Watersnoden in 1775 en 1776
Zware stormen kwamen in het verleden ongeveer één keer in een generatie voor. Er waren winters vol watervloeden en opeenvolgende jaren zonder een overstroming. Uitzondering hierop waren de jaren 1775 en 1776. Materieel en immaterieel (psychologisch) was men nog aan het herstellen van de storm op 14 en 15 november 1775 toen op 20 en 21 november 1776 opnieuw een zware storm uit de eerste categorie volgde.
De uitgebreide beschrijving hoe de zware noordwesterstorm in 1775 het water uit en in de Zuiderzee blies, zou zich in deze dagen afgespeeld kunnen hebben. De materiële en immateriële schade zou nu wel minder zijn. De dijken rond de Zuiderzee braken toen op meerdere plekken door. Er verdronken 300 mensen en heel veel vee. De eilanden in de Zuiderzee verdwenen in het water en de schade aan dijken en huizen was enorm.
Amsterdam werd voor een ramp behoed doordat stadsarchitect Jacob Eduard de Witte op het laatste moment de Amstelschutsluis en de schutsluizen in de stadsvesten liet openzetten. Zo liep de stad geleidelijk onder water, waardoor de schade beperkt bleef. Bij Kampen brak de dijk door waardoor de hele stad zo snel onder water liep dat de Kampenaren geen tijd hadden om hun spullen, vee en zichzelf in veiligheid te brengen.
Alleen de Oudestraat tussen Plantage en Bovenkerk lag nog droog. De Kamper buurmannen Lou en Krelis doen verslag in een fragiel document dat het archief in Ljouwert bezit.
In 1776 volgde door een zuidwesterstorm een watervloed, die alle eerdere uit de 18e eeuw overtrof.

 Het fragiele document met de tweespraak dat cultuurZIEN heeft omgezet in een podcast (bron: Historisch Centrum Leeuwarden)

Rampjaar 1672
In een zevendelige serie belicht het tv-programma ’Andere tijden’ bij NPO het jaar 1672 waarin het voortbestaan van Nederland aan een zijden draad hing. De Republiek der Nederlanden werd van vier kanten aangevallen. Kampen werd na dit jaar financieel leeggezogen door het Franse bezettingsleger en is economisch, en daarmee cultureel, het rampjaar 1672 nooit meer te boven gekomen. Koopman vat het samen met de woorden ”handelsstad Campen wordt provinciestad Kampen”. In de uitgebreide beschrijving wordt opgemerkt dat, vanwege het laffe gedrag van de steden Kampen en Zwolle in 1672, overwogen werd om van Overijssel een Generaliteitsland te maken. Overijssel viel dan direct onder het gezag van de Staten-Generaal in Den Haag en was vooral een wingewest voor Holland.
De diepgaande navorsingen van cultuurZIEN bieden een dramatische kijk op voorbije tijden. Tegelijk geven de verhalen en gebeurtenissen herkenning voor huidige tijden. Met de balgstuw bij Ens en de hoogwatergeul bij Kamperveen wanen we ons nu veilig. Het sluiten van de balgstuw heeft echter al eens Kampereiland in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Het water zal altijd een weg vinden. Of wij dat werkelijk weten te kanaliseren, waagt Koopman te betwijfelen. Sommige (watersnood)rampen, die in deze maand worden uitgelicht, kunnen, zij het met minder schade, morgen weer gebeuren, aldus Koopman. De Maand van de Geschiedenis anno 2022 loopt de facto door.

Carin Koopman kijkt vanuit de Cellebroederspoort naar de sluizendoorbraak in de Cellespijp (fotobewerking: Kees Prins)