Ikonenmuseum Kampen verzorgt lezing op symposium PThU in Utrecht over de hel

(door Maarten van Gemert)  
UTRECHT – „In de kunst is de hel is meestal veel boeiender dan de mooie, lieflijke en stiekem misschien wel saaie hemel.” Met die stelling opende Liesbeth van Es haar lezing als bijdrage aan het symposium van de PThU in Utrecht. De conservatrice van het Ikonenmuseum Kampen sloot vanuit kunsthistorisch perspectief aan bij het thema van de opening van het academisch jaar: de hel.

De Protestantse Theologische Universiteit (PThU) vertrok enkele jaren geleden uit Kampen maar is haar wortels nog niet vergeten. Ikonenmuseum Kampen werd betrokken bij het symposium dat vrijdag 1 september 2023 plaats vond bij de jaaropening. Met als thema de hel, een onderwerp dat kerken vaak mijden maar dat in de samenleving terug is van weggeweest volgens de PThU. Liesbeth van Es nam de aanwezigen mee in de christelijke kunst met iconen waarop de hel vaak een dankbaar onderwerp is.

Herontdekking
Prof. dr. Arnold Huijgen sprak in de Nicolaïkerk in Utrecht een rede uit met als titel ’Uitgeblust of opgestookt. De herontdekking van de hel’. Daarmee aanvaardde de hoogleraar officieel de leerstoel dogmatiek, die hij al een jaar bezet. Hij schetste drie hoofdvisies op de hel in de christelijke traditie. De hel als plaats van eeuwige pijniging, als straf voor de zonde, de hel als plaats van herstel want de Schepper laat niemand definitief verloren gaan en de hel waar ongelovigen definitief worden vernietigd.
Waar de hel in het maatschappelijk spreken wordt opgestookt, aldus Huijgen, lijkt ze in kerk en theologie uitgeblust. Hij pleit ervoor om wèl over de hel te blijven spreken: „Het christelijk denken over de hel kan helpen in het licht van existentiële dreiging zoals die van klimaatverandering. Daarnaast is de hel de bestemming van het ultieme kwaad in Gods oordeel, dat uiteindelijk overwonnen wordt door de goede God.”

Anastasisikoon ‘Nederdaling ter helle’
(bron: Kopsidas Byzantine Iconography)

Iconografieën
Voorafgaand aan de inauguratierede werd op een symposium ”de hel verkend in woord, beeld en muziek”. Hoogleraar Arnold Huijgen sprak met schrijver Arnon Grunberg, hoogleraar Paul Verhaeghe, kunstkenner Liesbeth van Es en muzikant Broeder Dieleman. Van Es diepte twee belangrijke iconografieën uit: de afbeeldingen van het Laatste Oordeel en Christus in Limbo, ofwel de nederdaling ter hel.
Op vroege afbeeldingen van het Laatste Oordeel is vooral het beeld te zien van Christus, die gezeten op zijn rechterstoel het oordeel uitspreekt. In de late middeleeuwen neemt de belangstelling voor het Laatste Oordeel toe, wellicht door de pestepidemie in de veertiende eeuw. Voorstellingen worden groter en complexer met als een van de hoogtepunten het Laatste Oordeel van Hiëronymus Bosch uit begin zestiende eeuw.

Waarschuwing
Van Es toonde een afbeelding van een schilderij van Jeroen Bosch waarop het wemelt van de duivelse wezens. Zulke afbeeldingen waren bedoeld als waarschuwing. „Als je waarschuwt, mag je best een beetje overdrijven,” vertelde ze. „En visueel al helemaal”, waarop ze enkele verkeersborden over vallend gesteente toonde. Ze legde een brug naar het heden want ook nu nog is de hel “een dankbare bron voor uitingen van kunst en cultuur”. Ze sloot haar lezing retorisch af. „Je verkneukelen over de straf die onrechtvaardige mensen wacht, zit kennelijk nog steeds in ons systeem. Lekker kijken naar anderen in de hel. Ver van ons bed. Of toch niet...?”

Drieluik ‘Laatste Oordeel’ van Hiëronymus Bosch (ca. 1450-1516)
(bron: Akademie der bildenden Künste, Wenen)

..