Streekhistorie in de spiegel van oude namen (6)

(door Sybren Gerlofsma)
Van de ooit aan nederzettingen, verbindingswegen, wateren en andere landschapselementen gegeven namen is de betekenis vaak niet meer algemeen bekend. Toch kunnen deze ons iets vertellen over de omgeving tijdens het ontstaan van die naam. In combinatie met gegevens uit bronnen en bodemvondsten dragen ze bij tot meer inzicht in de ontwikkeling van de streek in de loop van de tijd. Deze aflevering verdiepen we ons in de namen aan de Kamper zijde van de IJssel.

Links van de IJssel liggen Kampen, Kamperveen en Zalk met een vroegste vermelding in de jaren 1227, 1236 en 1213. Daarmee zijn ze jonger dan Wilsum en IJsselmuiden. De relatief late bewoning aan die kant van de IJssel heeft te maken met het ontbreken van bodemverheffingen in de oorspronkelijk drassige omgeving. Desondanks kregen de aanwezige kleine verschillen in bodemgesteldheid een blijvende plaats in de naamgeving.

Zalk
Zo komen we Zalk in 1213 tegen als Santlike en in 1277 als Sandebeke. Deze namen wijzen op een waterloop met een zandige bodem, een opvallend verschijnsel in een omgeving die bestaat uit veen. Duidelijk is dat de zandige ondergrond hier dicht aan de oppervlakte komt. De bouwtijd van de oudste delen van de toren van Zalk wordt geschat op het laatste kwart van de twaalfde eeuw.

Kamperveen
De naam Kamperveen spreekt voor zich: Het veen bij Kampen, in de middeleeuwen gewoon Vene genoemd. Dat is nog te beluisteren in de namen Venedijk en Venestraat. Ook hier komt het zand soms aan de oppervlakte, getuige de naam De Zande van een van haar buurtschappen. Uit oude documenten is bekend dat de ontginning van deze streek in de jaren na 1200 is gestart.

Horsten
Een naamdeel dat eveneens iets over de ondergrond zegt, is 'horst'. Op meerdere plaatsen vinden we deze aanduiding nog in de naamgeving terug. Horsten waren herkenbaar aan de afwijkende begroeiing. Doordat het zand plaatselijk tot dicht onder de oppervlakte 'opdook', kregen hier ook andere bomen dan de waterminnende els en wilg een kans.

Ten westen van Kampen lagen meerdere van dergelijke horsten. De herinnering hieraan is bewaard gebleven in de naam Horstsingel. Deze in 1934 vastgestelde naam is een verwijzing naar de middeleeuwse wijkaanduiding Horst-espel, die weer betrekking had op de horst(en) in de aan deze stadswijk grenzende maten of broeklanden. Uit schriftelijke bronnen is een nu verdwenen Horstweg bekend, die liep ter hoogte van de huidige Cellesbroeksweg.

[caption id="attachment_78176" align="aligncenter" width="457"] Het kerkje in Zalk. Foto: Nick de Vries.[/caption]

Zuidelijk van Zalk net voor de Gelderse grens bevindt zich Buckhorst, waarop al rond het jaar 1200 een gelijknamige versterking lag. De betekenis van die naam is waarschijnlijk 'met beuken begroeide horst'. Iets verderop net over de provinciegrens ligt de Ierstweg, die herinnert aan het landhuis Ierst. Dit is een samentrekking van Yvehorst, een met yve (=taxus) begroeide horst.

Drie Sint Nicolaaskerken
Kampen, Kamperveen en Zalk zijn ontstaan in een gebied van ontgonnen veengronden en hebben alle drie de heilige Sint Nicolaas als schutspatroon aangenomen. Dit gegeven, het tijdstip van eerste vermelding en de afwezigheid van middeleeuwse bewoningssporen van vóór 1170 wijzen op een vrijwel gelijktijdig ontstaan tussen ongeveer 1175 en 1225.

VRAGEN EN REACTIES
Hebt u vragen of wilt u reageren. Dat kan rechtstreeks bij de auteur via syger.div@gmail.com