Streekhistorie in de spiegel van oude namen (10)

(door Sybren Gerlofsma) Van de ooit aan nederzettingen, verbindingswegen, wateren en andere landschapselementen gegeven namen is de betekenis vaak niet meer algemeen bekend. Toch kunnen deze ons iets vertellen over de omgeving tijdens het ontstaan van die naam. In combinatie met gegevens uit bronnen en bodemvondsten dragen ze bij tot meer inzicht in de ontwikkeling van de streek in de loop van de tijd. Deze aflevering een verklaring voor het typische gebruik van de aanduiding -boven tegenover -buiten.

We kennen in Kampen een Bovenkerk en een Buitenkerk, een Bovenhaven en een Buitenhaven, een Boven Nieuwstraat en een Buiten Nieuwstraat, een Bovenbroeksweg en een Buitenbroeksweg. 'Boven' wijst op de ligging bovenstrooms. Verwachte tegenhanger hierbij is 'beneden', als aanduiding voor benedenstrooms. Toch heeft de term 'buiten' niets te maken met de stroomrichting van de IJssel, maar is zij ontstaan als gevolg van de ommuring van een deel van de nederzetting Campen.

Zoals we in voorgaande afleveringen hebben kunnen zien, werd Kampen als dubbelnederzetting gesticht aan weerzijden van de vertakkingen van een stroompje komend uit de achterliggende broeklanden. Zuidelijk van het water, dat ooit door de Burgwalstraat liep, bouwde men het deel van de nederzetting bovenstrooms en noordelijk van het water door de Botervatsteeg verscheen het deel benedenstrooms. In de jaren na 1225 werd begonnen met een omwalling waarbij het zuidelijke deel geheel werd opgenomen. De omwalling strekte zich uit van ongeveer 100 meter voorbij de Sint Nicolaas kerk tot de omgeving van de huidige Gasthuisstraat. Waarschijnlijk is de omwalling nog vóór 1250 voorzien van een stadsmuur.

Het overige deel van de dubbelnederzetting kwam daarmee buiten de stadsmuren te liggen. Deze situatie heeft ongeveer een eeuw geduurd. Kennelijk heeft dit dusdanig veel impact gehad, dat na opname van dit deel binnen de stadsmuren de doorgetrokken Nieuwstraat ter onderscheid het voorvoegsel 'buiten' kreeg. Een later ontwikkelde straat in dit stadsdeel tussen deze Buiten Nieuwstraat en de Burgwal kreeg de naam Buiten Hofstraat. Alleen de Oudestraat, die al vanaf het begin deze naam binnen beide delen van de nederzetting moet hebben gedragen, ontkwam aan deze blijvende historische tweedeling.

De begrippen 'boven' en 'buiten' hebben ook nu nog een verschillende gevoelswaarde. 'Boven' heeft iets van superioriteit in zich en 'buiten' iets van buitengeslotenheid. Dit heeft zich door de eeuwen heen gemanifesteerd in een sociaal verschil tussen bij stadsdelen en de beleving daarvan door de inwoners van de stad. De Bovenkerk was de hoofdkerk, de Buitenkerk de nevenkerk voor de minder gegoeden. De sociale bovenlaag van de stad woonde voornamelijk tussen Bovenkerk en (Oude) Raadhuis, de middenstand en het klootjesvolk voor een groot deel in de Buitenhoek. Een sociale tweedeling bestaat nog steeds, maar deze groepen worden tegenwoordig niet meer onderscheiden met de topografische begrippen 'boven' en 'buiten'.

Als u vragen hebt of wilt reageren, kan dit rechtstreeks bij de auteur via syger.div@gmail.com.