Atlas van de IJssel verbindt eeuwenoud verhaal met hier en nu
(door Enrico Kolk)
REGIO - “De IJssel heeft behoorlijk wat voor z’n kiezen gekregen.” Die ontdekking deden Tjirk van der Ziel en Albert Corporaal bij het maken van de ‘Atlas van de IJssel’. Een lijvig boek, dat aan de hand van meer dan tweehonderd kaarten en afbeeldingen het verhaal van de bekende rivier vertelt.
En niet alleen van de IJssel: ook het verhaal daarvoor. “Heel vroeger, voor de laatste ijstijd, was de IJssel geen doorgaande rivier. Maar er was wel water”, vertelt Van der Ziel, in Zalk langs de IJssel. “Ooit heeft hier de Rijn gelopen vanuit Duitsland. Het was een moerassig gebied, de verre voorloper van de Zuiderzee/het IJsselmeer was.”
Nijlpaarden
En het kan nog gekker. Toen Van der Ziel ruim dertig jaar geleden in de collegebanken zat – hij is opgeleid tot sociaal geograaf – krijg hij te horen over het ‘Massief van Hattem’. “In Hattem en de streek eromheen ligt onder de bedding van de IJssel een oerbedding, uit een warme periode. Als je diep in die oude bedding gaat graven, dan vind je restanten van exotische dieren: Hier hebben ooit nijlpaarden gewandeld. Dat prikkelde enorm mijn verbeelding.”
Nu, jaren later, uit die verbeelding zich in een boek. Het is niet alleen zijn verbeelding, maar ook die van Albert Corporaal. Ook die wilde dit eigenlijk al een tijdje. “Maar het is jarenlang op de boekenkast blijven liggen”, lacht de Hasselter. “Ik was jaren geleden al een eind op streek, maar de vragen die opkwamen, werden voor mijn toenmalige medeauteur te wetenschappelijk.”
Je ziet dat dan een groot deel van de IJssel wordt benut als verdedigingslinie.
Kaartenliefhebber
En zo kwam Van der Ziel in beeld; de historische atlas begon vorm te krijgen. Aan de hand van kaarten uit zelfs de veertiende en vijftiende eeuw kregen de kaartenliefhebbers een completer beeld van een rivier, die soms zelfs letterlijk een levensader was.
“Er ontstaat vanzelf een soort verhaal dat de kaarten tot leven wekken”, blikt Van der Ziel terug. “Zo hebben we een kaart uit de 17e eeuw uit Berlijn gehaald, dat vind ik een van de mooiste kaarten. Je ziet dan een smal stroompje te midden van zand- en grindbanken.”
IJssel als verdedigingslinie
Een andere favoriet is een kaart uit Kampen, ten tijde van de Franse tijd. “Je ziet dat dan een groot deel van de IJssel wordt benut als verdedigingslinie. Er zijn allemaal sluisjes en bruggen aangelegd. Als dan de nood aan de man was, doordat de vijand kwam, had je nog een extra verdedigingslinie. Want het hele achterland, vanaf Meppel naar Nijmegen, kon dan onder water worden gezet.”
En zo heel oud is die gedachte nog niet eens. Ook in de Koude Oorlog lag het plan klaar. “Men had de gedachte dat de IJssellinie het westen ook wel kon redden”, stelt Corporaal. “Ik denk dat dat naïef was. Het is ook nooit in werking gezet, maar het framewerk lag er.”
Klimaatverandering
De atlas is echter niet alleen bedoeld als een naslagboek. “Je kunt ook een laag dieper kijken”, zegt Van der Ziel. “Dus: hoe gingen mijn voorouders om met problemen van die tijd? En hoe gingen ze om met water? Er werd immers op zeer grote schaal bevloeid met water. Dat leer je door middel van hun technieken, die in het boek staan. Actueel, met het oog op klimaatverandering: immers het probleem van onze tijd.”
De IJssel staat centraal. “Maar we kijken er ruim omheen”, merkt Corporaal op. “We bezien ook de hele IJsseldelta, van Genemuiden tot Elburg. En ook naar de Hanze, omdat het accent op de IJssel ligt.”
Het boek blijkt een succesnummer. Inmiddels wordt al gewerkt aan de derde druk, hoewel het boek pas in maart verscheen.