Stadshistoricus Van Mierlo: ’Kampen is prachtig, maar het Hanzeverleden is in het straatbeeld amper zichtbaar'

(door Nick de Vries)

KAMPEN - "Kampen is een prachtige Hanzestad." Dat horen en lezen we met de Hanzedagen op komst voortdurend. En prachtig is de stad absoluut, maar toch... Wie door de eeuwenoude straten van onze trots struint, moet volgens stadshistoricus Theo van Mierlo veel fantasie gebruiken om iets van het Hanzeverleden terug te zien. Tijdens een van de vele rondleidingen die hij geeft, moet hij vooral terugvallen op zijn vertelkunst om bezoekers daar iets van mee te geven.

Hoe zit dat? "De bezoeker ziet in Kampen een eeuwenoude handelsstad, maar geen Hanzestad", vertelt van Mierlo. "Dat komt niet door een gebrek aan Hanzeverleden, maar door de aard van de Hanze. Het is een handelsverbond en dat is niet zichtbaar. Een toerist die anno 2017 Parijs of Amsterdam bezoekt, waant zich ook niet in de Europese Unie. De Hanze is geen bouw- of kunststroming."

In de stegen ter weerszijde van de Oudestraat kun je niet zozeer het hanzeverleden, maar nog wel het middeleeuwse Kampen proeven, zoals hier in de Koldenhovensteeg.

Geen pleinen zoals Deventer
In Kampen zijn ook maar weinig plekken die een prominente rol speelden in het Hanzeverbond. In de stad werden aanvankelijk maar weinig producten verhandeld. Je had hier geen jaarmarkten waarvoor grote pleinen moesten worden aangelegd, zoals in Deventer. Kampen had ze aanvankelijk niet. Pleinen die nu dankbaar gebruikt worden om een drankje te drinken in de zon ontstonden ver na de Hanzetijd. Het huizenblok dat gesloopt werd om ruimte te maken voor de Plantage werd pas rond 1720 gesloopt.

'De Hanze is een handelsverbond, dat is niet zichtbaar'

Kampen was een plek vanwaar kooplieden producttransporten opzetten en waar ze in transporten investeerden. Zoals je tegenwoordig via aandelen kunt handelen. Van Mierlo: "Veel gebeurde via briefwisseling. Daar was in Kampen geen centrale plek voor nodig, dat gebeurde gewoon bij de mensen thuis of wellicht vanuit herbergen. "

Het koor van de St. Nicolaas- of Bovenkerk: misschien wel het meest aansprekende ons overgeleverde voorbeeld van de vooral door handel vergaarde rijkdom en aanzien van Kampen in de 14de eeuw.

De producten werden in Kampen aanvankelijk ook niet massaal opgeslagen, dus pakhuizen uit de tijd van de Hanze, zoals in steden als Deventer en Groningen zijn er ook maar weinig. De grote rijen huizen aan de Oudestraat waren in de Hanzetijd aanvankelijk veelal gewoon woonhuizen van één verdieping. De hoge ramen waren niet voor opslag, maar om daglicht binnen te laten in de diepe panden, gebouwd op relatief smalle percelen. Bij gebrek aan kunstlicht, moest je met je ramen de hoogte in. Pas in de latere Hanzeperiode werden deze huizen volgens Theo van Mierlo uitgebouwd met dank aan de gestegen welvaart. Vaak wordt beweerd dat het met Kampen toen de IJsseldelta in de loop van de vijftiende eeuw verzandde, snel slechter ging. Volgens Theo zijn er veel aanwijzingen dat dat niet waar is. "De vele huizen aan de Oudestraat die toen werden opgehoogd en verdiept voor de opslag van goederen zouden kunnen wijzen op een veranderende handel. Het zou goed kunnen dat Kampen zich in die tijd meer opwierp als plek voor de overslag van goederen."

De tijd na de Hanze
Veel van wat nu in de stad vanaf de straat zichtbaar is, is volgens de historicus van na de Hanzeperiode. Natuurlijk dateren veel woonhuizen in de binnenstad uit de Hanzeperiode, maar het uiterlijk daarvan is in de er opvolgende eeuwen drastisch veranderd, op enkele voorbeelden na. "Denk bijvoorbeeld aan het Gotisch Huis, het Oude Vleeshuys tegenover de Plantage en het Raadhuis, dat weliswaar stamt uit het midden van de 13de eeuw, maar na een brand in 1543 haar huidige aanblik kreeg. Ook de imponerende Schepenzaal in renaissancestijl stamt uit die tijd en een duidelijker aanwijzing dat het met het verval in die tijd wel meeviel, kun je bijna niet vinden. Iets met zulke allure, bouw je niet als het slecht gaat."

Om iets van De Hanze te zien, moet je een kijkje nemen in het Stadsarchief waar talrijke belangrijke stukken uit de Hanzetijd liggen.

Een andere blikvanger, de Nieuwe Toren, kent wat dat betreft een ander verhaal. "Daar hebben we te maken met een staaltje grootheidswaanzin in Kampens nadagen", vertelt van Mierlo. Die werd gebouwd toen het geld eigenlijk al bijna op was als laatste stuiptrekking van een copieus verleden. "Toen in 1646 de kapel van het Heilige-Geestgasthuis afbrandde, besloten de Kampenaren deze vrijstaande klokkentoren te bouwen. De toren dient geen ander doel dan het ophangen van het carillon. Een prestigeproject terwijl het geld op was. De bouw heeft daardoor zelfs vijf jaar stilgelegen. De toren was in 1663 gereed, vlak voor in 1672 in Nederland het rampjaar uitbrak. Nederland kwam in een stroomversnelling van tegenslagen terecht en ook Kampen werd meegesleept in economisch verval."

De middeleeuwse stadsmuur langs de IJssel is achter en tussen de bebouwing nog voor een belangrijk deel aanwezig, maar voor de wandelaar door de Kamper binnenstad onzichtbaar. Alleen aan het begin van de Voorstraat is een deel van de stadsmuur vanaf de straat zichtbaar en herinnert zo passanten aan een rijk middeleeuws verleden.

Voorspoed leidt tot verdwijnen historie
Ironisch genoeg heeft na de voorspoed uit de Hanzetijd nieuwe voorspoed in latere tijden er ook voor gezorgd dat veel historie verdwenen is. Dat zie je veel in steden met economische voorspoed. "In de 19de eeuw ging het met Kampen bijvoorbeeld economisch behoorlijk goed. Gevels werden aangepast aan de eisen van de moderne tijd. Was iets zwaar verpauperd, dan werd het afgebroken en opnieuw opgebouwd. Het is hierdoor moeilijk om aan de buitenkant van de huidige Oudestraat nog iets terug te vinden dat eruit ziet zoals in de Hanzetijd."

Die voorspoed van de stad heeft er als het ware voor gezorgd dat de stad haar puur Middeleeuwse veren heeft afgeschud. Romantische gevoelens die in Europa in de tweede helft van de 19de eeuw leiden tot een verheerlijking van het verleden, speelden hier aanvankelijk nog niet. Men wilde mee in de vaart der volkeren. Van toerisme was geen sprake. In een stad moest geleefd en gehandeld worden. Wil je als hedendaagse toerist een Middeleeuwse stad zien die relatief goed geconserveerd gebleven is, dan moet je eigenlijk naar een stad zoals Brugge, dat aan het einde van de 15e eeuw volledig in verval was en waar nog maar mondjesmaat aan werd verspijkerd. Toen het economisch tij keerde en men na 1850 haar hernieuwde liefde voor de Middeleeuwen in steen wilde vieren, was daar aardig wat authentiek materiaal om mee te werken. Alhoewel een groot deel in feite ook neogotische 'namaak' is.

Tastbaar hanzeverleden in het archief
Terug naar het Hanzeverleden, wil je daar echt iets van zien, dan moet je eigenlijk een plek bezoeken die minder fotogeniek dan ons prachtige stadsfront. Daarvoor moet je een kijkje nemen in het Stadsarchief waar talrijke belangrijke stukken uit de Hanzetijd liggen. Een aantal daarvan is eind juli te zien op de afgelopen zaterdag in de Stadskazerne geopende expositie ‘Hanzestad Kampen’. Ook hier wordt duidelijk dat het verleden niet doordrenkt is met de Hanze. "De stad ging veelal haar eigen weg en maakte gebruik van het verbond als het uitkwam. Pas rond 1440 werd Kampen officieel lid en zo’n vijftig jaar later was de Hanze al over haar hoogtepunt heen. Voordat Kampen lid werd had zij echter zeker al een stem waar naar geluisterd werd. Toen er in 1370 oorlog met Denemarken uitbrak, speelden de Kampenaren een belangrijke rol bij de oplossing van het conflict. Dat toont de macht van de stad in die tijd. Het vredesverdrag dat tussen koning Waldemar en de stad Kampen in Stralsund gesloten werd, ligt in het Kamper archief."

Buiten het archief hangen in aanloop naar de Hanzedagen genoeg spandoeken die benadrukken dat ze in een Hanzestad hangen, maar zonder die vlaggen, moet je wel heel goed ingelicht zijn om dat te zien. Dat wil niet zeggen dat er niet genoeg staat uit de periode waarin de Hanze opereerde. "Het stratenplan van de stad werd voor een groot deel gevormd in de Hanzetijd en bovendien zijn er prominente bouwwerken uit die dagen zoals de Bovenkerk, de Buitenkerk en het oude Raadhuis. Deze zijn echter niet uniek voor de Hanze. Het zijn gebouwen die gebouwd konden worden dankzij de enorme economische voorspoed in die tijd. Je ziet in Kampen vooral een succesvolle handelsstad en niet persé een Hanzestad."