Streekhistorie in de spiegel van oude namen (18)

(door Sybren Gerlofsma)Van de ooit aan nederzettingen, verbindingswegen, wateren en andere landschapselementen gegeven namen is de betekenis vaak niet meer algemeen bekend. Toch hebben deze ons vaak iets te zeggen over de omgeving tijdens het ontstaan van die naam. Samen met gegevens uit bronnen en bodemvondsten dragen ze bij tot meer inzicht in de ontwikkeling van de streek. Deze aflevering gaat over enkele oude waternamen in de gemeente Kampen.

Aa als waternaam
De rond 1300 gangbare benaming voor een waterloop was 'Aa'. Afhankelijk van de streek werd deze uitgesproken als Aa, Ee, Ie of IJ. In een waterrijk land als Nederland is het nodig om extra onderscheid te maken met een voorvoegsel dat iets zegt over een specifiek aspect van het betreffende water.
De behoefte aan naamgeving ontstond bij de inrichting van de onontgonnen streek. Daarom vormen in deze omgeving vrijwel alle waternamen een verwijzing naar menselijk handelen. Zo is de naam Burgel (afgeleid van Burgwal-Aa) een gegraven water langs de opgeworpen Burgwal en de na 1400 voltooide Reeve (Reef-Aa) een gereefd (ingekort, gekanaliseerd) water.

Zeegraven
Graven is de meest voorkomende menselijke activiteit bij inrichting van het landschap. Van deze bezigheid zijn de begrippen 'gracht', 'graft' of 'graven' afgeleid. Naast de van de rond 1400 aangelegde Gelderse Gracht bij Noordeinde bleef in onze streek de herinnering aan dit graafwerk bewaard in de naam van de woonwijk 'Zeegraven'.
Deze naam heeft niets met de zee te maken, maar is afgeleid van Zeeg-graven, een gegraven waterloop waardoor het overtollige water naar open water kon zijgen. De naam van deze IJsselmuider wijk is dus een oudere benaming voor ons begrip wetering.

Zijl
Een zijl is een keersluis, meestal een klepkering, die overtollig binnenwater doorlaat en hoog buitenwater tegenhoudt. De watergang, die naar deze kering leidt, wordt eveneens 'zijl' genoemd. Namen met 'zijl' vinden we oorspronkelijk in de kuststreek tussen de Duitse rivier Eider en de Oude Rijn. Op negentiende-eeuwse kaarten komen er in Nederland nog ruim 75 verschillende zijlnamen voor. Binnen de huidige gemeente Kampen zijn geen namen met 'zijl' bewaard gebleven, maar wel in de omgeving zoals Lutterzijl aan de Kamperzeedijk, Gennegerzijl (bij Genne), Streukelerzijl (onder Hasselt) en Kloosterzijl (boven Hasselt).
Voor Overijssel is de naam Blokzijl de meest bekende. Deze naam is afgeleid van 'beloken zijl', de vijftiende-eeuwse benaming voor een destijds nieuw verschijnsel, dat we nu kennen als schutsluis. Omdat een keersluis alleen scheepvaart toelaat als waterpeil van buitenwater en binnenwater overeenkomen, werd deze schutsluis gebouwd om een onafgebroken vervoer van turf naar Amsterdam te garanderen.
In de middeleeuwen kende Kampen wel stadswateren met de benaming Zile. Deze bevonden zich ter hoogte van de huidige Burgwalstraat en de huidige Botervatsteeg die eerder Zijlsteeg heette.
In deze streek is de herinnering aan het begrip zijl nog wel bewaard gebleven in familienamen. Wie kent niet namen als Kloosterziel, Zieleman, Zielman, Van der Ziel, Zijlstra en Van Zijl?

VRAGEN EN REACTIESAls vragen hebt of wilt reageren, kan dit rechtstreeks bij de schrijver via syger.div@gmail.com.